Door Sara Bergen, doctoraatsstudente aan de Universiteit van Antwerpen 

“Humour is the first of the gifts to perish in a foreign tongue”: met deze woorden benadrukt Virginia Woolf (1925, p. 34) hoe lastig het is om humor te vertalen, iets wat de vertalers onder ons ongetwijfeld kunnen beamen. Deze uitdaging stond dan ook centraal in mijn masterscriptie, Verbale humor in Nederlandse en Duitse ondertiteling: Een casestudy van RuPaul’s Drag Race, die ik schreef onder begeleiding van mijn promotor Dr. Carola Strobl (Universiteit Antwerpen) en copromotor Dr. Sylvia Jaki (Universität Hildesheim). Ik heb enorm veel geleerd tijdens het schrijven van deze scriptie en ben dan ook heel trots dat ik hiervoor de Anéla/VIOT-scriptieprijs 2023 heb mogen ontvangen.

In veel humoristische series speelt verbale humor een grote rol: denk maar aan The Big Bang Theory, Modern Family en, ja, RuPaul’s Drag Race. Deze Amerikaanse realityserie waarin de zoektocht naar “America’s Next Drag Superstar” centraal staat is een echte goudmijn voor onderzoekers die geïnteresseerd zijn in (ver)talen, gezien de rijke hoeveelheid woordspelingen en andere vormen van verbale humor. Wat de serie extra interessant maakt als onderzoeksonderwerp is de sterke verwevenheid tussen verbale humor en elementen uit de dragcultuur: deze cultuurspecifieke elementen, zoals verwijzingen naar de Amerikaanse popcultuur, maken het werk van de vertaler een stuk uitdagender. Bovendien is er bij de verbale humor in RuPaul’s Drag Race een sterke samenhang tussen beeld, tekst en gelach, die de vrijheid van de vertalers beperkt: de vertaler moet namelijk rekening houden met wat er in beeld komt, met de originele dialoog die te horen is en met het gelach dat de aanwezigheid van een grap aangeeft.

Maar waarom is het zo belangrijk om de ondertiteling van verbale humor te onderzoeken? Wel, als deze humor niet adequaat wordt vertaald, kan dit grote gevolgen hebben voor de kijkervaring van het doelpubliek en dus mogelijk ook voor het succes van de serie. Het is daarom essentieel om de ondertiteling van verbale humor zo succesvol en creatief mogelijk uit te voeren. 

Met dit onderzoek wilde ik de volgende drie vragen beantwoorden: 

1. Blijft verbale humor behouden in de ondertitels van RuPaul’s Drag Race en welke vertaalstrategieën worden daarvoor gebruikt? 
2. Zijn er patronen of correlaties tussen bepaalde soorten verbale humor en bepaalde vertaalstrategieën? Zo ja, welke?
3. Zijn er verschillen in het gebruik van vertaalstrategieën tussen de Nederlandse en Duitse ondertitels? 

Om deze vragen te beantwoorden, analyseerde ik fragmenten uit RuPaul’s Drag Race (seizoen 12, afleveringen 2, 3 en 4) met behulp van een analysekader dat gebaseerd is op het onderzoek van Jaki (2016) naar de ondertiteling van verbale humor in Amerikaanse sitcoms. Drie variabelen stonden in deze analyse centraal: het type verbale humor in de brontekst, de gebruikte vertaalstrategie en de doeltaal. Door deze variabelen te combineren, kon ik patronen en correlaties identificeren tussen de verschillende vormen van humor en de gehanteerde vertaalstrategieën.

Uit de analyse blijkt dat meer dan de helft van de verbale humor verloren gaat in de ondertiteling van RuPaul’s Drag Race. Dit verlies kunnen we toeschrijven aan verschillende factoren die het vertalen van verbale humor in deze context zo ingewikkeld maken, zoals taalkenmerken, cultuurspecifieke elementen, de sterke samenhang tussen beeld, tekst en gelach, en contextuele zaken zoals de werkomstandigheden van de vertaler. Door deze combinatie van factoren is het voor vertalers lastig om alle lagen van een grap goed over te brengen. De werkomstandigheden van de ondertitelaars bij Netflix, waar de geanalyseerde fragmenten vandaan komen, kunnen bijvoorbeeld verklaren waarom de meest creatieve vertaalstrategieën in slechts 16% van de gevallen worden gebruikt. Deze ondertitelaars werken immers onder strakke deadlines en voor een relatief lage vergoeding, wat hun creativiteit kan beperken.

Een andere interessante bevinding uit dit onderzoek is het verschil tussen de Nederlandse en Duitse ondertiteling van verbale humor: in de Nederlandse ondertitels werd meer materiaal uit de originele tekst ongewijzigd overgenomen dan in de Duitse ondertitels. Dit kan verklaard worden door de voorkeur voor ondertiteling in Nederlandstalige gebieden, terwijl in Duitstalige gebieden nasynchronisatie gebruikelijker is. Hierdoor hebben Nederlandstalige kijkers vaak een betere kennis van het Engels dan Duitstalige kijkers. Voor een beter begrip van mogelijke systematische verschillen tussen Nederlandse en Duitse ondertitels raad ik verder onderzoek aan, waarbij deze variabelen in verschillende contexten, zoals andere genres of doelgroepen, verder worden onderzocht.

De belangrijkste bevindingen van deze studie bevestigen niet alleen dat verbale humor in de ondertitels vaak verloren gaat, maar tonen ook aan dat er specifieke uitdagingen bestaan voor ondertitelaars, afhankelijk van het type verbale humor in de brontekst. Uit de resultaten bleek namelijk dat er patronen bestaan tussen verschillende vormen van verbale humor en bepaalde vertaalstrategieën: zo worden attestaties van polysemie bijvoorbeeld meestal letterlijk vertaald in de ondertitels. Deze inzichten zijn ook relevant voor andere humoristische series, aangezien verbale humor vaak hun sleutel tot succes is. Daarom is het van groot belang dat vertalers het humoristische effect in de doeltaal kunnen overbrengen.

Ik heb ontzettend genoten van het schrijven van deze masterscriptie. Niet alleen omdat ik naar RuPaul’s Drag Race mocht kijken voor mijn onderzoek, maar ook omdat het erg interessant was om alle complexe factoren die een rol spelen bij het ondertitelen van verbale humor in kaart te brengen. Ik heb geleerd hoe uitdagend het is om verbale humor adequaat te vertalen, en heb daardoor nog meer bewondering gekregen voor alle vertalers en ondertitelaars. En onthoud: ondanks dat iets meer dan de helft van de verbale humor verloren gaat in de Nederlandse en Duitse ondertiteling van RuPaul’s Drag Race, blijft bijna evenveel verbale humor behouden, ondanks alle uitdagingen! Dus, aan alle (toekomstige) vertalers en ondertitelaars, jullie zijn goed bezig!

Heb je vragen over dit onderzoek of wil je meer weten over mijn bevindingen? Stuur me gerust een mail (sara.bergen@uantwerpen.be) of een bericht via LinkedIn.

En nog een leuk weetje: deze zomer ga ik samen met mijn promotor Carola Strobl en copromotor Sylvia Jaki aan de slag om deze masterscriptie om te zetten naar een artikel. Hopelijk kunnen jullie het snel gepubliceerd zien!

Referentielijst

Jaki, S. (2016). Sie haben feuchte Nüsse: The translation of verbal humour in German subtitles of US American sitcoms. In S. Knospe, A. Onysko, & M. Goth (Reds.), Crossing languages to play with words (pp. 357–378). De Gruyter. https://doi.org/10.1515/9783110465600-017

Woolf, V. (1925). The common reader. New York: Harcourt Brace.