door Catherine van Beuningen, lector Taalontwikkeling en Meertaligheid, Hogeschool van Amsterdam

Taal speelt een essentiële rol in ons leven. We hebben taal nodig in interactie met anderen, om uitdrukking te geven aan ervaringen en emoties, om te denken en om te leren. Taal is bovendien onlosmakelijk verbonden met cultuur en identiteit. Talige competenties vormen daarmee een van de belangrijkste instrumenten om volwaardig deel te kunnen nemen aan de samenleving en op school. In eerste instantie gaat het hierbij om beheersing van het Nederlands, als gemeenschapstaal en lingua franca. Maar om anderen te begrijpen en door anderen begrepen te worden in onze huidige superdiverse, geglobaliseerde maatschappij zijn ook meertalige competenties nodig (Rijlaarsdam et al., 2023). Het onderwijs, en het talenonderwijs in het bijzonder, heeft de opdracht te zorgen dat alle kinderen en jongeren deze meertalige competenties ontwikkelen.

Het huidige talenonderwijs wordt echter geconfronteerd met twee uitdagingen. Ten eerste halen veel leerlingen de beoogde taalniveaus niet (Inspectie van het Onderwijs, 2023) en de interesse en motivatie voor het leren van (vreemde) talen nemen gestaag af (Meesterschapsteam Moderne Vreemde Talen, 2022). Ten tweede zijn klassen steeds taaldiverser; veel leerlingen groeien op met een andere taal dan of naast het Nederlands. Leraren voelen zich echter vaak onvoldoende voorbereid om hun onderwijs goed af te stemmen op de specifieke behoeften en talenten van meertalige leerlingen (Severiens et al., 2019), waardoor de leerkansen die deze leerlingen krijgen niet altijd optimaal zijn. 

Voor beide uitdagingen ligt een deel van de verklaring in het feit dat we in het onderwijs vaak een model van ‘taalscheiding’ hanteren. De verschillende schooltalen worden meestal gescheiden van elkaar onderwezen en bij het leren van een nieuwe taal wordt zelden doelgericht voortgebouwd op kennis van en in de thuistalen van leerlingen. Zo’n eentalige benadering staat een optimale ontwikkeling van (meer)talige competenties in de weg. In de hoofden van leerlingen staan er namelijk geen schotten tussen talen; zij zullen in hun leerproces vanzelf gebruikmaken van al aanwezige taalkennis, meestal zonder dat ze zich daar bewust van zijn. Door leerlingen juist wel bewust te maken van verbanden tussen de verschillende talen in hun repertoire (andere schooltalen én thuistalen) en ze in de (vreemde)taalles expliciet te stimuleren al hun talige kennis te gebruiken, kunnen leraren het taalleerproces van leerlingen effectiever sturen. 

Het doelgericht erkennen en benutten van de meertalige repertoires van leerlingen komt niet alleen hun taalvaardigheidsontwikkeling ten goede. Zo’n meertalige benadering biedt ook volop ruimte om aandacht te besteden aan de persoonsvormende en socialiserende functies van taal. En die zijn belangrijk: om sprekers van een bepaalde taal werkelijk te begrijpen en door hen begrepen te worden, is het niet genoeg de betreffende taal te verstaan of te spreken. Meertalig competent zijn vraagt ook inzicht in de onlosmakelijke relatie tussen taal, identiteit en cultuur. Meer ruimte voor taal- en cultuurbewustzijn – bijvoorbeeld door aandacht te besteden aan de rol die verschillende talen in de levens van leerlingen spelen of aan de manier waarop verschillende talen in de maatschappij benaderd worden – zou de taalvakken bovendien betekenisvoller en motiverender kunnen maken voor leerlingen (Van den Broek & Dönmez, 2022).

Een meertalig model biedt dus kansen het talenonderwijs inclusiever, effectiever en motiverender te maken. Niet voor niets krijgt meertaligheid dan ook een plek in de nieuwe kerndoelen en eindtermen voor Nederlands en de moderne vreemde talen. En ook steeds meer leraren staan open voor het idee dat een meertalige benadering het talenonderwijs zou kunnen versterken. Tegelijkertijd zien we dat zij het nog lastig vinden om zo’n meertalige aanpak vorm te geven, onder meer doordat kennis over effectieve aanpakken en concrete onderwijsmaterialen voor het voortgezet onderwijs ontbreken (Van Beuningen & Polišenská, 2019). Om tegemoet te komen aan deze urgente behoeften is de Hogeschool van Amsterdam in februari 2024 het onderzoeksproject Multilingual Language Education in language diverse classrooms (kortweg MultiLEd) gestart. 

Binnen MultiLEd onderzoekt het lectoraat Taalontwikkeling en Meertaligheid van de Hogeschool van Amsterdam – samen met de Hogeschool Utrecht en de Universiteit van Amsterdam – hoe een meertalige benadering van talenonderwijs eruit ziet die bijdraagt aan de taalvaardigheid én het taal- en cultuurbewustzijn van leerlingen. Naast onderzoekers werken aan het project ook lerarenopleiders en docenten van een grote groep vo-scholen mee. Hun rol is onmisbaar: alleen door vanaf het begin samen te werken met partners uit de onderwijspraktijk, kunnen we kennis en producten ontwikkelen die ook daadwerkelijk bruikbaar zijn. 

MultiLEd richt zich specifiek op de vmbo-doelgroep. Ten eerste omdat zeker vmbo-klassen heel taaldivers zijn en ten tweede omdat vmbo-leerlingen schoolvakken vaak als minder relevant en motiverend ervaren dan havo-/vwo-leeftijdsgenoten. Inspelen op de meertalige achtergrond en al aanwezige taalkennis van leerlingen kan de ervaren relevantie en hun leerplezier vergroten, omdat zo’n meertalige aanpak de talige wereld binnen en buiten de klas expliciet aan elkaar verbindt. Iets wat juist voor vmbo-leerlingen belangrijk blijkt. Vanwege hun kernvakstatus staan de schoolvakken Nederlands en Engels centraal in het project. Een meertalige aanpak is echter ook binnen andere schooltalen relevant. Het is daarom de bedoeling dat projectopbrengsten ook docenten van andere vreemde talen kunnen inspireren. 

Er is nog wel wat geduld nodig totdat die opbrengsten er zijn. We staan aan de start van een project dat vier jaar zal duren. In die vier jaar verkennen we hoe vmbo-leerlingen zelf graag zouden zien dat hun meertaligheid een plek krijgt in de les Engels of Nederlands (1e projectjaar), ontwerpen we met expertdocenten en opleiders een toolbox met lesmaterialen en een professionaliseringstraject voor docenten (2e projectjaar), proberen we de toolbox en de professionalisering uit met studenten van de lerarenopleiding (3e projectjaar) en evalueren we wat het leerlingen én docenten oplevert wanneer talenonderwijs een meertalige invulling krijgt (4e projectjaar). Als projectteam kijken we uit naar alles wat we gaandeweg zullen leren over kansrijk talenonderwijs in meertalige vmbo-klassen. En natuurlijk houden we ook anderen tussentijds graag op de hoogte van onze bevindingen, in een vervolg-blog hier bijvoorbeeld, of op onze projectpagina: https://www.hva.nl/kc-onderwijs-opvoeding/gedeelde-content/projecten/lectoraat-taalontwikkeling-en-meertaligheid/multiled-kansrijk-talenonderwijs-in-meertalige-vmbo-klassen.html. Zou je zelf graag betrokken willen raken bij het project? Laat het ons weten!

Literatuur 

Beuningen, C.G. van, & Polišenská, D. (2019). Meertaligheid in het voortgezet onderwijs: Een inventarisatiestudie naar opvattingen en praktijken van talendocenten. Levende Talen Tijdschrift, 20(4), 25-36. Geraadpleegd op: https://lt-tijdschriften.nl/ojs/index.php/ltt/article/view/2032 

Broek, D. van den, & Dönmez, D. (2022). Jongeren manifest voor het schoolvak Nederlands. Geraadpleegd op: https://schrijfakademie.nl/wp-content/uploads/sites/760/2022/04/Jongerenmanifest-voor-het-schoolvak-Nederlands.pdf

Inspectie van het Onderwijs (2023). De staat van het onderwijs 2023. Inspectie van het Onderwijs. Geraadpleegd op: https://www.onderwijsinspectie.nl/documenten/rapporten/2023/05/10/rapport-de-staat-van-het-onderwijs-2023 

Meesterschapsteam MVT (2022). Visie op de toekomst van het curriculum Moderne Vreemde Talen. Geraadpleegd op: https://modernevreemdetalen.vakdidactiekgw.nl/wp-content/uploads/sites/6/2022/04/Basistekst-visie-4.4.pdf 

Rijlaarsdam, G., Schrijvers, M., & Beuningen, C. van (2023). Een nieuw leerplan Nederlands: de essentie van het vak II. Didactiek Nederlands: De kwestie. Geraadpleegd op: https://didactieknederlands.nl/de-kwestie/2023/01/een-nieuw-leerplan-nederlands-de-essentie-van-het-vak-ii/. 

Severiens, S.E., Boom, E. van der, Ouwehand, K.H.R., & Meeuwisse, M. (2019). Schoolcompositie en kenmerken van onderwijskwaliteit op VO-scholen: Resultaten van secundaire analyses op de Nederlandse data in het OESO-TALIS 2013 bestand. Pedagogische Studiën, 95(4), 254- 271.