Door Sophie Brand, Sanne van Vuuren, Janine Berns, Silia Lamari, Joy Gijpmans & Mark Klingen (Radboud Universiteit Nijmegen)

Lezen blijft een heet hangijzer in het voortgezet onderwijs. Leerlingen lezen steeds minder en met minder plezier. Zeker voor het schoolvak Nederlands is hierover in de media veel te doen. Docenten ervaren een soortgelijke zorg bij de moderne vreemde talen (mvt). Hoe stimuleer je leesplezier bij leerlingen? Hoe geef je ze vertrouwen om teksten en boeken te kunnen lezen? Vragen waar ook leraren in opleiding al snel mee geconfronteerd worden. Als team van drie lio’s en drie docenten betrokken bij mvt-lerarenopleidingen hebben we ons gebogen over de kansen die een klassenbibliotheek kan bieden. 

Vraag uit de vo-praktijk

Leesvaardigheid die voorbereidt op het vo-eindexamen wordt door leerlingen vaak als eentonig en weinig motiverend ervaren (Pronk-van Eunen & Verheggen, 2014; de Vos et al., 2021). Ook als het gaat om het lezen van literatuur voor de lijst, blijken leerlingen niet altijd even enthousiast en voelen zij zich weinig competent (Guthrie et al., 2012). Scholen verschillen in de eisen die ze stellen aan de te lezen literatuur: sommige docenten houden voornamelijk vast aan de klassiekers uit de doeltaalliteratuur, anderen bieden meer ruimte voor recente titels, een verscheidenheid aan genres en eigen inbreng van leerlingen. Uit het laatste PISA onderzoek (Gubbels et al., 2019) blijkt dat 15-jarigen in Nederland steeds meer moeite hebben met tekstbegrip, het evalueren van en het reflecteren op teksten. Bovendien ervaren ze steeds minder leesplezier. Dit geldt voor het schoolvak Nederlands, maar zeer zeker ook voor moderne vreemde talen als Duits of Frans.

“15-jarigen ervaren steeds minder leesplezier.”

Hoe geven we leerlingen op een laagdrempelige manier toegang tot teksten die dichter bij hun belevingswereld staan, die tot de verbeelding spreken en ook uitnodigen om te lezen? Deze vraag kwam direct voort uit de lespraktijk van Silia Lamari. Haar leerlingen zouden misschien wel meer willen lezen, maar vonden de “vergeelde kopietjes” van “stoffige titels” over “weinig sprankelende thema’s” niet uitnodigend. Samen verkenden we hoe we een klassenbieb zouden kunnen samenstellen.

Vrij lezen

In het primair onderwijs ondervinden docenten aanzienlijk minder problemen bij het stimuleren van lezen dan in het vo, zo blijkt uit een recent enquête-onderzoek (Nagelhout et al., 2022). In het vo wordt minder tijd besteed aan leesbevordering dan gewenst, waarbij overwegend als reden wordt aangevoerd dat leerlingen er geen interesse voor hebben of onvoldoende leesvaardig zijn. De daling in leesvaardigheid en leesplezier is zorgelijk, aangezien deze nauw samenhangt met negatieve economische gevolgen, een lagere kwaliteit van leven en gebrekkige burgerschapsvaardigheden (EU High Level Group of Experts on Literacy, 2012). 

Leesplezier en leesvaardigheid gaan hand in hand (Dood et al., 2020). Leerlingen die moeite hebben met lezen, ervaren ongetwijfeld minder leesplezier, wat de kans verkleint dat ze ervoor kiezen om een boek te lezen, ook buiten schooltijd. Leerlingen die daarentegen plezier beleven aan lezen, lezen vaker. Het lezen van boeken resulteert dan eerder in een succeservaring en vergroot tegelijkertijd hun taal- en leesvaardigheden (Mol & Bus, 2011). Door leeskilometers te maken, zullen leerlingen uiteindelijk makkelijker, beter en met meer plezier gaan lezen. 

Pronk-van Eunen en De Vos (2018) adviseren om tijd in te ruimen voor het “gewoon laten lezen” waarbij de leerling autonoom is, de inhoud van het verhaal centraal staat en er geen controlevragen aan het eind zijn. Onderzoek heeft laten zien dat vrij lezen zowel positief bijdraagt aan leesbegrip en leesplezier (Abitzsch & van der Knaap, 2018), als aan schrijfstijl, vocabulaire, spelling en grammaticale ontwikkeling (Krashen, 2004; Nakanishi, 2015). Waar vrij lezen als vorm van leesbevordering op de meeste basisscholen een dagelijks (86%) of wekelijks (13%) ritueel is, wordt hier in het vo minder de nadruk op gelegd. In een recent peilingsonderzoek geeft 27% van de ondervraagde vo-taaldocenten aan dat leerlingen (bijna) elke dag vrij lezen op school, 44% ruimt hier wekelijks tijd voor in (Nagelhout et al., 2022). In deze cijfers is geen onderscheid gemaakt tussen Nederlands en de mvt. 

“Door leeskilometers te maken, zullen leerlingen uiteindelijk makkelijker, beter en met meer plezier gaan lezen.”

Waarom jongeren wel Engels lezen

Inspiratie voor hun keuzes doen jongeren, vaker dan andere groepen lezers, veelal op via social media zoals Instagram, YouTube en TikTok. Met BookTok geven influencers een positieve stimulans aan het lezen voor plezier (Nagelhout et al., 2022). Tieners en jongvolwassenen komen makkelijk in aanraking met een variatie aan, voornamelijk Engelstalige en Nederlandstalige, titels. Verkoopcijfers suggereren dat de verkoop van Engelstalige fictie, die zoals bekend sterk in opkomst is, zich rond andere genres concentreert dan de verkoop van Nederlandstalige fictie (Nagelhout et al., 2022). Vooral fantasy, sciencefiction en young adult boeken zijn significant sterker vertegenwoordigd onder de verkochte anderstalige titels. Deze trend geldt in het bijzonder voor jongeren tussen de 14 en 24 jaar. Ook lezen jongeren meer anderstalige romantische fictie, strips en graphic novels dan andere doelgroepen. Sommige populaire titels in deze genres worden niet vertaald of verschijnen pas later in het Nederlands, wat voor veel jongeren een belangrijke motivatie is om anderstalige boeken te lezen, zoals bijvoorbeeld gold voor boeken uit de oorspronkelijk Engelstalige Grijze Jager-serie of – langer geleden – Harry Potter. Daarnaast geven jongeren vaak aan dat ze door te lezen hun taalvaardigheid hopen te verbeteren, maar tegelijkertijd is taalbeheersing ook net weer de belangrijkste voorwaarde voor het lezen van anderstalige literatuur: 43% van de ondervraagde jongeren geeft aan dat ze een anderstalig boek kiezen als ze het gevoel hebben dat ze de oorspronkelijke taal voldoende beheersen.  

Lezen bij Duits en Frans

Hoewel leesvaardigheid tijdens de les en als eindexamenonderdeel een punt van zorg is voor alle mvt-docenten, speelt bij Frans en Duits duidelijk nog iets anders mee. In vergelijking met Engels is het niveau van taalbeheersing van leerlingen bij deze talen lager waardoor ze het gevoel hebben authentieke boeken niet te kunnen lezen en minder keuze te hebben. 

Om authentieke boeken in deze mvt voor leerlingen toegankelijk te maken, nemen docenten nu vaak hun toevlucht tot tekstfragmenten. Nadeel hiervan is dat leerlingen het verhaal zelf niet meer van begin tot einde ontdekken, ze nauwelijks de gelegenheid krijgen om zich te identificeren met de personages of kennis te maken met de verschillende perspectieven, ideeën en werelden die in een volledig verhaal de revue passeren. Er zijn ook docenten die kiezen voor een aangepaste versie van een boek, waarin het taalgebruik is afgestemd op het niveau van een specifieke leerdersgroep. Hierdoor krijgen lezers wel het vertrouwen dat ze zelf een boek in de doeltaal kunnen lezen, vaak van een bekende auteur, en zullen ze eerder een succeservaring beleven. 

Afhankelijk van de school en het leerdersniveau worden voor het leesaanbod verschillende keuzes gemaakt. Voor toekomstige docenten ook iets om over na te denken: hoe geven zij dit vorm voor hun toekomstige leerlingen? De leerlingen op de stageschool van Silia Lamari gaven aan behoefte te hebben aan meer variatie in titels en niveaus en wilden graag weer eens zelf wat uit een boekenkast kunnen kiezen. Redenen om eens een klassenbibliotheek te gaan vullen, in dit geval voor Frans. Wij trokken samen naar Brussel om een selectie aan tweedehands boeken in te slaan, maar ook via internet zijn gewenste titels natuurlijk snel, en tegen beperkte kosten, binnen handbereik. 

Nadenken over een klassenbibliotheek

Bij het selecteren van titels hebben we verschillende criteria meegenomen. Het eerste uitgangspunt was dat de bibliotheek iets te bieden zou moeten hebben voor de verschillende schoolniveaus en leerjaren. Op deze manier kan lezen voor plezier gefaciliteerd worden vanaf de onderbouw en als aanvulling op leergangen worden ingezet. Via versies in versimpelde taal kunnen leerlingen bijvoorbeeld al kennismaken met een klassieker, zoals Histoire d’un casse-noisette van Alexandra Dumas aangepast op ERK-niveau A1, Tristan et Iseut van Normand Béroul op A2-niveau of Les Misérables van Victor Hugo aangepast aan B1-taalgebruik. Maar er bestaan ook veel titels gericht op young adult leerders van het Frans waarin thema’s en onderwerpen aan bod komen die direct aansluiten bij hun interesses of belevingswereld, zoals La momie du Louvre van Régine Boutégège en Susanna Longo (A1), Julie est amoureuse van Michel Guilloux (A2) of Plus jamais ça! van Nicolas Gerrier (A2). Naast dergelijke edities gericht op vreemdetaalleerders is het ook waardevol leerlingen de mogelijkheid te bieden om kennis te maken met authentieke Franse kinder- en jeugdliteratuur. Het woordgebruik en de zinslengte zijn voor leerlingen meestal goed te volgen, en de onderwerpen sluiten aan bij wat Franse jongeren interessant vinden. Strips van klassiekers, zoals Les trois mousquetaires van Alexandre Dumas, of van andere aansprekende fictie, spreken ongetwijfeld ook de meer visueel ingestelde leerlingen aan. Les Enfants de la Résistance van Vincent Dugomier en Benoît Ers neemt de lezer in verschillende verhalen mee naar de Duitse bezetting van Frankrijk in WOII, en in Yasmina van Wauter Mannaert komt de hoofdpersoon met allerlei hedendaagse maatschappelijke vraagstukken in aanraking. Naarmate de leesvaardigheid en het taalniveau van de leerlingen toeneemt, kan er natuurlijk voor langere, moeilijkere romans en gedichten worden gekozen. 

Een bibliotheek met mogelijkheden

Door leerlingen vrij te laten kiezen uit een gevarieerd aanbod aan boeken, kunnen zij intrinsiek worden gemotiveerd. Dit draagt tevens bij aan de autonomie van de leerlingen, als belangrijke psychologische basisbehoefte voor deze leeftijdsgroep (Ryan & Deci, 2009). Op deze manier creëer je een positieve leeservaring, geef je leerlingen vertrouwen en stimuleer je het lezen van een compleet verhaal. De aangehaalde titels zijn slechts een aantal voorbeelden voor Frans. Bij het selecteren van boeken voor de klassenbibliotheek is het van belang met de volgende punten rekening te houden: 1) variatie in niveau, 2) variatie in genre en 3) variatie in thematiek. We denken dat een goed doordachte klassenbibliotheek in het mvt-lokaal potentieel heeft. Door verschillende genres aan te bieden, kunnen leerlingen met verschillende vormen en varianten van de doeltaal in aanraking komen en kunnen ze hun woordenschat verrijken. De variatie aan thematieken maakt het bovendien mogelijk om vakoverstijgend te werken en aan te sluiten bij vakken als geschiedenis, aardrijkskunde en levensbeschouwing. En tot slot, een mix van grote klassiekers en toegankelijke fictie met aantrekkelijke covers nodigt leerlingen uit om eens wat rond te neuzen en zelf te kiezen welk boek ze openslaan en hopelijk uit zullen lezen. Leerlingen weer meer aan het lezen krijgen is ongetwijfeld een traject van lange adem, een klassenbieb, waar aansprekende boeken letterlijk binnen handbereik zijn, kan daaraan een bijdrage leveren. 

Bibliografie

Abitzsch, D., & Knaap, E. van der. (2018). Vrij lezen in de bovenbouw. Levende Talen Magazine, 105(6), 16-20. Geraadpleegd van https://lt-tijdschriften.nl/ojs/index.php/ltm/article/view/1846 

Dood, C., Gubbels, J. & Segers, P. C. J. (2020). PISA-2018. De verdieping: Leesplezier, zelfbeeld bij het lezen, leesgedrag en leesvaardigheid en de relatie daartussen. Nijmegen: Expertisecentrum Nederlands.

EU High Level Group of Experts on Literacy. (2012). Act now! Final report of the EU High Level Group of Experts on Literacy. Publications Office of the European Union. https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/96d782cc-7cad-4389-869a-bbc8e15e5aeb

Gubbels, J., van Langen, A. M. L., Maassen, N. A. M., & Meelissen, M. R. M. (2019). Resultaten PISA-2018 in vogelvlucht. Enschede: Universiteit Twente. doi: 10.3990/1.9789036549226

Guthrie, J., Wigfield, A., & You, W. (2012). Instructional contexts for engagement and achievement in reading. In: S. Christenson, A. Reschly, & C. Wylie (Red.), Handbook of Research on Student Engagement (p. 601–634). Springer.

Krashen, S. (2004). The Power of Reading: Insights from the Research. Westport: Libraries Unlimited.

Mol, S., & Bus, A. (2011). Lezen loont een leven lang: De rol van vrijetijdslezen in de taal- en leesontwikkeling van kinderen en jongeren. Levende Talen Tijdschrift, 12(3), 3–15. Geraadpleegd van https://lt-tijdschriften.nl/ojs/index.php/ltt/article/view/23

Nagelhout, E., Richards, C. & Qing, L. (2022). Anderstaligheid. Lezen, lenen en kopen. Themameting voor de boekenbranche. Meting 60 (Rapport in opdracht van KVB-SMB, CPNB, KB en Stichting

Lezen). Growth from Knowledge (GfK). Geraadpleegd van https://kvbboekwerk.nl/wp-content/uploads/2022/09/866562-Rapport-Boekenbranche-Anderstaligheid-M60_v2.0.pdf 

Nakanishi, T. (2015). A meta‐analysis of extensive reading research. Tesol Quarterly, 49(1), 6-37.

Pronk-van Eunen, M., & Verheggen, K. (2014). Examentraining talen in eigen hand. Levende Talen Magazine, 101(1), 14-18

Pronk-van Eunen, M., & Vos, B. de. (2018). Lezen met de leessandwich: Een kansrijke didactiek bij Nederlands en mvt. Levende Talen Magazine, 105(2), 10–14. Geraadpleegd van https://lt-tijdschriften.nl/ojs/index.php/ltm/article/view/1769

Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2009). Promoting self-determined school engagement: Motivation, learning, and well-being.

Vos, B. de, Pronk, M., Heuvel, A. van den, Schoots, A., Meijnen, E., & Pligt, J. van der. (2021). Doorbreek de cirkel: Leer jongeren lezen voor het leven. Levende Talen Magazine, 108(2), 24–29. Geraadpleegd van https://lt-tijdschriften.nl/ojs/index.php/ltm/article/view/2147