Door dr. Judith Jansma, docent Europese Cultuur en Literatuur aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Foto: Mariska de Groot

Met de presidentiële verkiezingen in aantocht staat Frankrijk een spectaculair 2022 te wachten. Dit jaar nemen maar liefst twee rechts-populistische kandidaten het tegen elkaar op: Marine Le Pen, leider van het Rassemblement National en Eric Zemmour, oprichter van de nieuwe beweging Reconquête. Interessant genoeg zijn deze komende verkiezingen het onderwerp van de in 2015 verschenen roman Soumission (onderwerping) van Michel Houellebecq. Hij beschrijft in dit boek hoe Le Pen in de tweede ronde tegenover de fictieve Mohamed Ben Abbes staat, de leider van de Moslimbroederschap, en hoe deze laatste er dankzij steun van de middenpartijen met de winst vandoor gaat. Houellebecq presenteert vervolgens een Frankrijk dat de Sharia omarmt, dat politieke en sociale problemen voortvarend aanpakt, en waar polygamie zijn intrede doet. Het spreekt voor zich dat dit boek veel opschudding veroorzaakte. Manuel Valls, destijds premier, liet zijn afkeuring duidelijk blijken (“La France ce n’est pas Michel Houellebecq”), terwijl Le Pen in het boek een bevestiging zag van haar stelling dat Moslims een bedreiging vormen voor de Franse identiteit.

Voor mij als onderzoeker laat dit voorbeeld duidelijk zien dat literatuur en politiek niet los van elkaar te zien zijn. Houellebecq voert in zijn roman bestaande politieke personages op, en het boek speelt op zijn beurt weer een rol in politieke debatten over de Franse identiteit. In mijn proefschrift breng ik deze veelzijdige relatie tussen cultuur en politiek in kaart, door te focussen op populistische partijen. Hoewel deze vaak bekend staan om hun laatdunkende uitspraken over cultuur, dat een verspilling van geld en tijd zou zijn, stel ik vast dat cultuur juist een onmisbaar ingrediënt is in de populistische retoriek. Cultuur maakt het mogelijk om te definiëren wie er wel en niet bij horen. Wie zijn die “echte” Fransen die Le Pen aanspreekt, of de “eerlijke” Nederlanders waar Wilders voor opkomt? En, nog belangrijker, wie zijn hun vijanden? Door middel van culturele normen en waarden, tradities, mythes, maar ook materiële cultuur als film, muziek, literatuur en kunst krijgen deze populistische identiteiten (“wij” vs. “zij”) vorm. Mijn proefschrift is daarmee een pleidooi voor interdisciplinariteit; om huidige politieke en maatschappelijke ontwikkelingen te doorgronden is cultuur een onmisbare factor, en vice versa.   

Dit gaat enigszins in tegen de maatschappelijke tendens waarin er een groeiende waardering is voor de exacte vakken, en taal en cultuur vaak onterecht als “pretpakket” worden betiteld. Ik hoop daarom dat mijn onderzoek een duwtje in de goede richting is, en dat het belang van goed literatuuronderwijs ermee wordt onderstreept. Literatuur kan een brug vormen in een steeds verder gepolariseerde samenleving. Door te lezen maken we kennis met andere perspectieven, personages die wij in ons dagelijks leven niet tegenkomen. Dit leert ons op een nieuwe manier te kijken naar de medemens. Daarnaast kan literatuuronderwijs zorgen voor een beter begrip van politieke en maatschappelijke vraagstukken. Het is dan wel van belang dat de literaire tekst in een interdisciplinair perspectief wordt geplaatst, door die te linken aan relevante maatschappelijke thema’s (bijv. racisme, genderongelijkheid, klimaat). Of de Franse presidentsverkiezingen dus – wellicht spelen die nog een rol in Houellebecq’s nieuwste boek. 

Link naar Nederlandse samenvatting: www.rug.nl/about-ug/latest-news/events/promoties/?hfId=121012 

Link naar het hele proefschrift en de stellingen : research.rug.nl/nl/publications/from-submission-to-soumission-populist-perspectives-on-culture